Plato: TIMAEUS và CRITIAS
✍️ Mục lục: Plato: TIMAEUS và CRITIAS
⭐️ Plato: TIMAEUS
✨Mục 8.
Giờ đây, chúng ta phải xem xét xem Plato đã tiến gần đến những khám phá của khoa học hiện đại đến mức nào, trong bất kỳ suy đoán nào kể trên. Các triết gia vật lý hiện đại thường chỉ tập trung vào sự phi lý của những ý tưởng cổ xưa về khoa học, vào những tưởng tượng ngẫu nhiên và những giả định tiên nghiệm của các bậc thầy thời xưa, vào sự lẫn lộn giữa sự thật và ý tưởng, vào sự thiếu nhất quán và mù quáng trước những hiện tượng hiển nhiên nhất. Ông ta đánh giá chúng không phải bằng những gì đã xảy ra trước đó, mà bằng những gì đã xảy ra sau đó. Ông ta không cho rằng triết học vật lý cổ đại không phải là một sự tìm tòi tự do, mà là một sự phát triển, trong đó tâm trí thụ động hơn là chủ động, và không có khả năng chống lại những ấn tượng chảy vào nó. Ông ta hầu như không thừa nhận những quan niệm của người xưa là những bước đệm để ông ta vươn lên đến một kiến thức cao hơn. Ông ta không bao giờ nghĩ đến việc hình thành một quan niệm, dù chưa hoàn hảo, về toàn bộ cơ thể con người hay về toàn bộ thế giới, là một điều vĩ đại đến nhường nào. Theo quan điểm được nêu trong các tập sách này, những sai lầm của các nhà vật lý cổ đại không thể tách rời khỏi những điều kiện trí tuệ mà họ đang sống. Thiên tài của họ là của riêng họ; và họ không phải là những người khái quát hóa vội vàng và hấp tấp như chúng ta vẫn thường nghĩ kể từ thời Bacon. Tư duy của con người được mở rộng để tiếp nhận kinh nghiệm; ban đầu, họ dường như biết tất cả mọi thứ như trong mơ: sau một lúc, họ nhìn kỹ và nắm giữ chúng trong tay. Họ bắt đầu sắp xếp chúng thành các lớp và kết nối nguyên nhân với kết quả. Những khái niệm chung là cần thiết để hiểu những sự kiện cụ thể, những khái niệm siêu hình là cần thiết cho vật lý. Trước khi con người có thể quan sát thế giới, họ phải có khả năng hình dung nó.
Để đánh giá đúng chủ đề này, chúng ta nên xem xét triết học vật lý của người xưa như một tổng thể; chúng ta nên nhớ rằng, (1) thuyết tinh vân là niềm tin được nhiều nhà vật lý thời kỳ đầu công nhận; (2) sự phát triển của động vật từ loài cá lên cạn, và sự phát triển của con người từ loài vật, đã được Anaximander đưa ra vào thế kỷ thứ sáu trước Công nguyên (Plut. Symp. Quaest; Plac. Phil.); (3) ngay cả Philolaus và những người theo trường phái Pythagore thời kỳ đầu, trái đất cũng được coi là một thiên thể giống như các ngôi sao khác quay trong không gian quanh mặt trời hoặc một ngọn lửa trung tâm; (4) sự khởi đầu của hóa học có thể nhận thấy rõ trong các ‘hạt tương tự’ của Anaxagoras. Họ cũng biết hoặc nghĩ rằng (5) có giới tính ở thực vật cũng như ở động vật; (6) họ nhận thức được rằng các nốt nhạc phụ thuộc vào độ dài tương đối hoặc độ căng của dây đàn mà chúng phát ra, và được đo bằng tỷ số số; (7) các định luật toán học đã bao trùm thế giới; và ngay cả những khác biệt về chất lượng cũng được cho là bắt nguồn từ số lượng và hình dạng; (8) sự hủy diệt của vật chất đã bị một số người trong số họ phủ nhận, và sự biến mất dường như của nó chỉ được coi là một sự biến đổi. Bởi vì, mặc dù một trong những khám phá này có thể được cho là một phỏng đoán may mắn, nhưng khi xét tổng thể, chúng dường như ngụ ý một bước tiến lớn và gần như trưởng thành về kiến thức tự nhiên.
Chúng ta cũng nên nhớ rằng, khi gán cho người xưa những khái quát vội vàng và ảo tưởng về ngôn ngữ, thì triết học vật lý và siêu hình học cũng đã phạm phải những sai lầm tương tự trong thời gian gần đây. Chúng ta hoàn toàn không phân biệt rõ ràng giữa tâm trí và cơ thể, giữa ý tưởng và sự thật. Chẳng phải đã có nhiều cuộc thảo luận nảy sinh về thuyết Nguyên tử trong đó một điểm bị nhầm lẫn với một nguyên tử vật chất hay sao? Chẳng phải bản chất của vạn vật đã được giải thích bằng những thực thể tưởng tượng, chẳng hạn như sự sống hay nhiên tố, chỉ tồn tại trong tâm trí hay sao? Chẳng phải bệnh tật đã được coi, giống như tội lỗi, đôi khi là tiêu cực và cần thiết, đôi khi là nguyên lý tích cực hoặc ác tính hay sao? Những ‘thần tượng’ của Bacon gần như phổ biến hơn bao giờ hết; chúng vốn có trong tâm trí con người, và khi chúng thống trị hoàn toàn chúng ta, chúng ta ít có khả năng nhận thức được chúng nhất. Chúng ta nhận ra chúng ở người xưa, nhưng chúng ta lại không nhìn thấy chúng trong chính mình.
Những suy ngẫm như vậy, mặc dù đây không phải là nơi để bàn sâu về chúng, nhưng dẫn chúng ta đến một cái nhìn thuận lợi về những suy đoán của Timaeus. Chúng ta không nên xem xét Plato thực sự biết bao nhiêu, mà là ông đã đóng góp bao xa cho những ý tưởng chung của vật lý học, hoặc cung cấp những khái niệm, dù đúng hay sai, đã kích thích trí óc của các thế hệ sau trên con đường khám phá. Một số trong số chúng có vẻ lỗi thời, nhưng vẫn có thể có ảnh hưởng lớn trong việc thúc đẩy hệ thống và hỗ trợ việc tìm hiểu, trong khi ở những người khác, chúng ta nghe thấy những từ mới nhất của triết học vật lý hoặc siêu hình. Cũng có một lớp trung gian, trong đó Plato không đạt đến những chân lý của khoa học hiện đại, mặc dù ông không hoàn toàn không quen thuộc với chúng. (1) Lớp đầu tiên thuộc về lý thuyết mục đích luận về sự sáng tạo. Liệu mọi thứ trên thế giới có thể được giải thích là kết quả của các quy luật tự nhiên hay liệu chúng ta có nên thừa nhận cả những xu hướng và dấu hiệu của sự thiết kế hay không, là một câu hỏi được tranh luận nhiều trong những năm gần đây. Ngay cả khi mọi hiện tượng đều là kết quả của các lực tự nhiên, chúng ta phải thừa nhận rằng có nhiều thứ trên trời và dưới đất được thể hiện tốt dưới hình ảnh của tâm trí hay thiết kế cũng như dưới bất kỳ hình ảnh nào khác. Dù sao đi nữa, ngôn ngữ của Plato vẫn là ngôn ngữ của thần học tự nhiên cho đến thời đại của chúng ta, và không có mô tả nào về thế giới có thể hoàn toàn bỏ qua nó. Khái niệm về nguyên nhân thứ nhất và thứ hai hay nguyên nhân hợp tác, ban đầu xuất hiện trong Timaeus, cũng đã tồn tại cho đến ngày nay, và là một người kiến tạo hòa bình vĩ đại giữa thần học và khoa học. Plato cũng tiếp cận rất gần với học thuyết của chúng ta về các phẩm chất nguyên thủy và thứ cấp của vật chất. (2) Một quan niệm phổ biến khác được tìm thấy trong Timaeus là sự yếu kém của trí tuệ con người – ‘Chúa biết các phẩm chất nguyên thủy của vạn vật; con người chỉ có thể hy vọng đạt được xác suất.’ Chúng ta nói gần như cùng một cách về trí thông minh của con người, nhưng không cùng cách nói về sự không chắc chắn trong kiến thức của chúng ta về tự nhiên. Lý do là vì điều sau được đảm bảo với chúng ta bằng thực nghiệm, và không đối lập với sự chắc chắn của kiến thức lý tưởng hay toán học. Nhưng triết gia cổ đại chưa bao giờ thử nghiệm: trong Timaeus, Plato dường như đã nghĩ rằng việc thử nghiệm sẽ là bất kính; chẳng hạn, ông, người đã thử nghiệm màu sắc, sẽ “quên mất sự khác biệt giữa bản chất con người và thần thánh”. Tính không xác định của chúng có lẽ là lý do tại sao ông chỉ ra chúng, đặc biệt là không thể được kiểm chứng bằng thực nghiệm. (Hãy so sánh câu nói của Anaxagoras—Sext. Pyrrh—rằng vì tuyết được tạo thành từ nước và nước thì đen, nên tuyết phải có màu đen.)
“Lời tiên tri” vĩ đại nhất của người xưa chính là sự thống trị mà họ dành cho toán học trong mọi lĩnh vực của tự nhiên; bởi vì trong tất cả chúng đều có nền tảng của cơ học. Ngay cả sinh lý học cũng liên quan đến hình dạng và con số; và Plato không sai khi gán chúng cho cơ thể con người, nhưng lại bỏ qua việc quan sát xem chúng có thể giải thích được bao nhiêu điều. Vì vậy, chúng ta có thể nhận xét rằng triết lý cổ đại kỳ quặc nhất cũng là triết lý được kiểm chứng gần đúng nhất trên thực tế. Phỏng đoán may mắn rằng thế giới là tổng hòa của những con số và hình dạng đã là một dự đoán hiệu quả nhất. Thang đo “diatonic” của Pythagoras và Plato đã gợi ý cho Kepler rằng bí mật về khoảng cách giữa các hành tinh phải được tìm thấy trong các tỷ lệ toán học. Học thuyết cho rằng các thiên thể đều chuyển động theo một vòng tròn được chúng ta biết là sai lầm; nhưng nếu không có sai lầm đó, làm sao trí óc con người có thể hiểu được bầu trời? Thiên văn học, ngay cả trong thời hiện đại, đã đạt được những tiến bộ vượt bậc hơn nhiều nhờ con đường tiên nghiệm cao hơn bất kỳ con đường nào khác. Tuy nhiên, xét một cách nghiêm ngặt – và nhận xét này áp dụng cho vật lý cổ đại nói chung – con đường tiên nghiệm cao siêu này lại dựa trên những cơ sở hậu nghiệm. Bởi vì không có sự thật nào mà người xưa chắc chắn bằng kinh nghiệm bằng những sự thật về con số. Nhận thấy chúng đúng trong một vài trường hợp, họ áp dụng chúng ở khắp mọi nơi; và trong sự phức tạp mà họ có khả năng, họ đã tìm thấy lời giải thích cho những hiện tượng phức tạp không kém của vũ trụ. Họ dường như nhìn thấy chúng trong cả những điều nhỏ nhặt nhất lẫn những điều lớn lao nhất; trong các nguyên tử, cũng như trong mặt trời và các vì sao; trong cơ thể con người cũng như trong tự nhiên bên ngoài. Và giờ đây, một suy đoán được ưa chuộng của hóa học hiện đại là lời giải thích về sự khác biệt về chất lượng bằng số lượng, điều này hiện đã được kiểm chứng ở một mức độ nhất định và sau này có thể được ứng dụng phổ biến hơn nhiều. Đây là gì nếu không phải là các nguyên tử của Democritus và các hình tam giác của Plato? Người xưa không nên hoàn toàn bị tước mất uy tín về những phỏng đoán của họ chỉ vì họ không thể chứng minh chúng. Phải chăng họ, giống như loài vật, đã có một bản năng về điều gì đó nhiều hơn những gì họ biết?
Bên cạnh những khái niệm chung, dường như chúng ta tìm thấy trong Timaeus một số ước lượng chính xác hơn về những khám phá của khoa học vật lý hiện đại. Đầu tiên là học thuyết về sự cân bằng. Plato khẳng định, gần như bằng rất nhiều lời, rằng thiên nhiên ghê tởm chân không. Bất cứ khi nào một hạt bị dịch chuyển, phần còn lại sẽ đẩy và đẩy nhau cho đến khi sự cân bằng được khôi phục. Chúng ta phải nhớ rằng những ý tưởng này không bắt nguồn từ bất kỳ thí nghiệm cụ thể nào, mà là những phản ánh nguyên thủy của con người, mới mẻ từ những quan sát đầu tiên về thiên nhiên. Từ ngữ mới nhất của triết học hiện đại là tính liên tục và sự phát triển, nhưng đối với Plato, đây là khởi đầu và nền tảng của khoa học; không có gì khiến ông tin chắc bằng việc thế giới là một, và tất cả những sự tồn tại khác nhau chứa đựng trong đó chỉ là những biến đổi của cùng một linh hồn của thế giới tác động lên cùng một vật chất. Ông sẵn sàng thừa nhận rằng từ nguyên sinh chất, vạn vật được hình thành bởi quá trình sáng tạo dần dần; nhưng ông sẽ khẳng định rằng tâm trí và trí tuệ – tuy nhiên, không có nghĩa là một tâm trí hay một con người có ý thức – đã có trước chúng, và chỉ có chúng mới có thể tạo ra chúng. Ông không đi sâu hơn vào hoạt động của trí tuệ hay tâm trí vĩnh cửu này; cũng không có ích gì khi cố gắng tìm hiểu những điều mà không con mắt nào từng thấy hay không ngôn ngữ nào của con người có thể diễn đạt.
Cuối cùng, vẫn còn hai điểm mà ông dường như đề cập đến những khám phá vĩ đại của thời hiện đại – định luật vạn vật hấp dẫn và sự lưu thông của máu.
(1) Theo Platon, định luật vạn vật hấp dẫn không chỉ là quy luật về lực hút của các vật thể nhỏ hơn với các vật thể lớn hơn, mà còn là quy luật của các vật thể tương tự với nhau, có sức mạnh từ tính cũng như nguyên lý vạn vật hấp dẫn. Ông quan sát thấy đất, nước và không khí đã lắng xuống đúng vị trí của chúng, và ông hình dung lửa hay ê-te bên ngoài có một vị trí vượt ra ngoài không khí. Khi không khí dường như bay lên và lửa xuyên qua không khí—khi nước và đất rơi xuống, chúng đang tìm kiếm các nguyên tố bản địa của mình. Ông không nhận thấy rằng lời giải thích của riêng ông không phù hợp với mọi hiện tượng; và lời giải thích đơn giản hơn, gán cho các vật thể mức độ nặng nhẹ tỷ lệ thuận với khối lượng và khoảng cách của các vật thể thu hút chúng, chưa bao giờ xuất hiện trong đầu ông. Tuy nhiên, ái lực của các chất tương tự có một số tác động đến thành phần của thế giới, và Platon có thể được cho là đã lường trước được điều này. Có thể mô tả ông là người đã nhầm lẫn giữa lực hấp dẫn của lực hấp dẫn với lực hút của sự gắn kết. Ảnh hưởng của những mối quan hệ như vậy và tác động hóa học của một vật thể lên vật thể khác trong thời gian dài đã trở thành một nguyên lý được công nhận của địa chất.
(2) Platon hoàn toàn ý thức—và ông khó có thể không biết—rằng máu là một chất lỏng luôn chuyển động. Ông cũng biết rằng máu một phần là một chất rắn bao gồm nhiều thành phần, mà, như ông có thể đã quan sát thấy khi sử dụng “ống giác”, sẽ phân hủy và chết khi không còn chuyển động nữa. Nhưng khám phá cụ thể rằng máu chảy ra từ một bên tim qua động mạch và trở về qua tĩnh mạch ở bên kia, thường được gọi là tuần hoàn máu, thì ông hoàn toàn không biết.
Nghiên cứu sâu hơn về Timaeus gợi ý một số suy nghĩ bổ sung có thể được tập hợp lại một cách thuận tiện tại đây. Các chủ đề mà tôi đề xuất xem xét lại một cách ngắn gọn là (a) mối quan hệ của Timaeus với các đối thoại khác của Plato và với triết học trước đó; (b) bản chất của Chúa và của sự sáng tạo; (c) đạo đức của Timaeus:—
(a) Timaeus giàu trí tưởng tượng hơn và ít khoa học hơn bất kỳ đối thoại nào khác của Plato. Nó là thiên văn học phỏng đoán, triết học tự nhiên phỏng đoán, y học phỏng đoán. Bản thân tác giả liên tục lặp lại rằng ông chỉ nói những gì có thể xảy ra. Đối thoại được đặt vào miệng Timaeus, một triết gia theo trường phái Pythagoras, và do đó, ở đây, cũng như trong Parmenides, chúng ta nghi ngờ Plato đã diễn đạt cảm xúc của mình đến mức nào. Do đó, mối liên hệ với các đối thoại khác tương đối mờ nhạt. Chúng ta có thể lấp đầy những khoảng trống của Timaeus bằng sự trợ giúp của Republic hoặc Phaedrus: chúng ta có thể đồng nhất nó với (tiếng Hy Lạp) của Philebus. Chúng ta có thể tìm thấy trong Laws hoặc Statesman những điểm tương đồng với câu chuyện về sự sáng tạo và nguồn gốc đầu tiên của loài người. Có thể xây dựng một sơ đồ trong đó tất cả những yếu tố khác nhau này có thể có một vị trí. Nhưng cách tiến hành như vậy sẽ không thỏa đáng, bởi vì chúng ta không có lý do gì để cho rằng Plato muốn tập hợp những suy nghĩ rời rạc của mình thành một hệ thống. Có một tinh thần chung trong các tác phẩm của ông, và có những nguyên tắc chung nhất định, chẳng hạn như sự đối lập giữa lý trí và lý trí, và sự ưu tiên của tâm trí, xuyên suốt tất cả chúng; nhưng ông không có hình thức ngôn từ xác định nào để thể hiện bản thân một cách nhất quán. Trong khi những quyết định của tư duy con người đang trong quá trình sáng tạo, ông nhất thiết phải do dự và không chắc chắn. Và ít nhất là có sự xác định, bất cứ khi nào, khi mô tả sự khởi đầu hoặc kết thúc của thế giới, ông phải viện đến những huyền thoại. Đây không phải là những phương thức cố định mà qua đó những chân lý tâm linh được tiết lộ cho ông, mà là những nỗ lực của trí tưởng tượng, qua đó vào những thời điểm khác nhau và theo những cách khác nhau, ông tìm cách hiện thực hóa những quan niệm của mình. Những đám mây thần thoại vẫn đang phủ lên ông, và ông vẫn chưa xuyên qua ‘bầu trời của những vì sao cố định’ nằm ngoài chúng. Sẽ an toàn hơn khi thừa nhận những điểm không nhất quán của Timaeus, hoặc cố gắng lấp đầy những gì còn thiếu trong trí tưởng tượng của chúng ta, lấy cảm hứng từ việc nghiên cứu cuộc đối thoại, hơn là tham khảo các tác phẩm khác của Plato,—và chúng ta càng không nên tham khảo những người kế nhiệm Plato,—để làm sáng tỏ điều đó.
So sánh với các triết lý trước đó, Timaeus càng sáng tỏ hơn. Bởi khoa học vật lý của người xưa vốn đã mang tính truyền thống, được kế thừa qua nhiều thế hệ triết gia Ionia và Pythagoras. Plato không nhìn lên bầu trời và mô tả những gì ông thấy trên đó, mà ông xây dựng trên nền tảng của những nền tảng khác, bổ sung thêm điều gì đó từ “chiều sâu ý thức của chính mình”. Socrates đã từng nói về Chúa, Đấng sáng tạo, Đấng tạo ra vạn vật vì điều tốt đẹp nhất. Mặc dù chế giễu những lời giải thích hời hợt về các hiện tượng phổ biến trong thời đại của mình, ông nhận ra dấu hiệu của cả lòng nhân từ và sự sắp đặt trong khuôn khổ của con người và thế giới. Ông khinh miệt bác bỏ bộ máy tạo ra gió và nước trong Phaedo, nhưng ông nghĩ rằng có một sức mạnh lớn hơn bất kỳ Atlas nào trong “Điều Tốt Nhất” (Phaedo; Arist. Met.). Nối gót thầy mình, Plato khẳng định nguyên lý về điều tốt đẹp nhất này, nhưng ông thừa nhận rằng điều tốt đẹp nhất bị giới hạn bởi các điều kiện của vật chất. Vào thế hệ trước Socrates, Anaxagoras đã kết hợp “Hỗn mang” và “Tâm trí”; và Plato đã kết nối chúng trong Timaeus, nhưng theo cách tư duy riêng của mình, ông đã xen vào giữa chúng ý tưởng hoặc mô hình mà tâm trí vận hành. Xung lực tuần hoàn (tiếng Hy Lạp) của triết gia này đáp ứng với chuyển động tuần hoàn (tiếng Hy Lạp) của triết gia kia. Nhưng không giống như Anaxagoras, Plato đã tạo ra mặt trời và các vì sao là những sinh vật sống chứ không phải những khối đất hay kim loại. Những người theo Pythagoras một lần nữa đã định hình một thế giới từ những con số, mà họ cấu trúc thành những hình khối. Plato đã tiếp thu những suy đoán của họ và cải tiến chúng bằng kiến thức hình học chính xác hơn. Những người theo thuyết Nguyên tử cũng tạo ra thế giới, nếu không phải từ những hình khối hình học, thì ít nhất cũng từ những dạng nguyên tử khác nhau, và những nguyên tử này giống với những hình tam giác của Plato ở chỗ quá nhỏ để có thể nhìn thấy. Nhưng mặc dù sinh lý học của Timaeus được vay mượn một phần từ họ, chúng hoặc bị Plato bỏ qua hoặc được nhắc đến với một sự khinh miệt và ghét bỏ thầm kín. Ông có cái nhìn thiện cảm hơn với những người theo Pythagoras, với các khoảng cách được áp dụng cho khoảng cách của các hành tinh xuất hiện trở lại trong Timaeus. Có lẽ trong số những người theo Pythagoras sống vào thế kỷ thứ tư trước Công nguyên, đã có một số người, giống như Plato, lấy Trái Đất làm trung tâm. Liệu ông có lấy các vòng tròn Giống nhau và Khác nhau từ bất kỳ nhà tư tưởng nào trước đó hay không vẫn chưa chắc chắn. Bốn nguyên tố được lấy từ Empedocles; các khoảng trống của Timaeus cũng có thể được so sánh với (tiếng Hy Lạp) của ông. Sự chuyển đổi từ nguyên tố này sang nguyên tố khác là phổ biến đối với Heracleitus và một số triết gia Ionia. Plato là một người theo chủ nghĩa dung hợp, mặc dù không theo kiểu của những người theo chủ nghĩa Tân Plato.Bởi vì những yếu tố mà ông vay mượn từ người khác được dung hợp và biến đổi bởi chính thiên tài của ông. Mặt khác, ta thấy ít dấu vết hơn trong Plato về những suy đoán thời kỳ đầu của Ionic hay Eleatic. Ông không hình dung thế giới cảm giác được tạo thành từ những mặt đối lập hay luôn biến đổi không ngừng, mà biến đổi trong những giới hạn nhất định được kiểm soát bởi cái mà ông gọi là nguyên lý của chính nó. Không giống như những người theo Eleatics, những người đã đẩy thế giới vào phạm vi của sự không tồn tại, ông thừa nhận sự sáng tạo có một sự tồn tại thực sự và thậm chí vĩnh cửu, mặc dù phụ thuộc vào ý chí của đấng sáng tạo. Thay vì duy trì học thuyết rằng hư không có một vị trí tất yếu trong sự tồn tại của thế giới, ông lại khẳng định luận đề hiện đại rằng thiên nhiên ghê tởm chân không, như trong Sophist, ông cũng phủ nhận thực tế của sự không tồn tại (Aristot. Metaph.). Nhưng mặc dù về những khía cạnh này, ông khác với họ, ông lại thấm nhuần sâu sắc tinh thần triết học của họ; ông khác với họ một cách miễn cưỡng, và vui mừng thừa nhận ‘chiều sâu rộng lượng’ của Parmenides (Theaet.).
Có một điểm tương đồng giữa Timaeus và những đoạn văn của Philolaus, mà một số người cho là lớn đến mức tạo ra nghi ngờ rằng chúng bắt nguồn từ đó. Philolaus được chúng ta biết đến qua Phaedo của Plato, một triết gia Pythagore sống tại Thebes vào nửa cuối thế kỷ thứ năm trước Công nguyên, sau khi hội Pythagore ban đầu tan rã. Ông là thầy của Simmias và Cebes, những người sau này trở thành học trò của Socrates. Chúng ta hầu như không có thông tin nào khác về ông. Câu chuyện Plato đã mua ba cuốn sách của mình từ một người họ hàng không đáng để nhắc lại; đó chỉ là một cách tưởng tượng mà một nhà viết tiểu sử thời cổ đại tô vẽ cho sự thật rằng có sự tương đồng giữa hai tác giả. Những câu chuyện đồn đại tương tự cũng được kể về nguồn gốc của Cộng hòa và Phaedo. Không còn nghi ngờ gì nữa, thực sự đã từng tồn tại một tác phẩm mang tên Philolaus trong thời cổ đại. Những đoạn văn của tác phẩm này được lưu giữ cho đến ngày nay, chủ yếu là trong tay Stobaeus, một vài trong tay Boethius và các tác giả khác. Chúng nhắc chúng ta nhớ đến Timaeus, cũng như Phaedrus và Philebus. Khi tác giả nói (Stob. Eclog.) rằng mọi vật đều hữu hạn (xác định) hoặc vô hạn (không xác định), hoặc là sự hợp nhất của cả hai, và sự đối lập và tổng hợp này thấm nhuần mọi nghệ thuật và tự nhiên, chúng ta nhớ đến Philebus. Khi ông gọi trung tâm của thế giới (tiếng Hy Lạp), chúng ta có một sự tương đồng với Phaedrus. Sự phân biệt của ông giữa thế giới trật tự, nơi mặt trời, mặt trăng và các vì sao thuộc về, và thế giới hỗn loạn, nằm ở vùng giữa mặt trăng và trái đất, gần giống với phạm vi của Cái Giống nhau và Cái Khác của Plato. Giống như Plato (Tim.), ông phủ nhận trên và dưới trong không gian, và nói rằng mọi vật đều giống nhau khi liên quan đến một trung tâm. Ông cũng nói về thế giới là duy nhất và không thể phá hủy: ‘vì cả bên trong lẫn bên ngoài đều không cho phép hủy diệt’ (Tim). Ông đề cập đến mười thiên thể, bao gồm mặt trời và mặt trăng, trái đất và trái đất đối ứng (tiếng Hy Lạp), và ở giữa tất cả chúng, ông đặt ngọn lửa trung tâm, mà chúng chuyển động xung quanh – ngọn lửa này bị trái đất đối ứng che khuất khỏi trái đất. Không có dấu vết nào của cả hai trong số chúng trong Plato, người lấy trái đất làm trung tâm của hệ thống của mình. Philolaus phóng đại các đức tính của những con số cụ thể, đặc biệt là số 10 (Stob. Eclog.), và đề cập đến các số lẻ và số chẵn, theo cách của những người theo Pythagore sau này. Điều đáng chú ý là những tưởng tượng huyền bí này không hề xuất hiện trong các tác phẩm của Plato, mặc dù tầm quan trọng của số như một hình thức và cũng là một công cụ của tư duy luôn hiện hữu trong tâm trí ông. Cả Philolaus và Plato đều đồng ý rằng thế giới chuyển động theo các tỷ lệ số nhất định theo một thang âm nhạc:Mặc dù Bockh cho rằng hai thang đo của Philolaus và của Timaeus không tương ứng… Dường như chúng ta chưa đủ hiểu biết về những người theo trường phái Pythagore thời kỳ đầu để biết những phát biểu trong các đoạn văn này tương ứng với học thuyết của họ đến mức nào; và do đó, chúng ta không thể, dù ủng hộ tính xác thực của các đoạn văn, ủng hộ Bockh và Zeller, hay phản đối Valentine Rose và Schaarschmidt. Nhưng rõ ràng là chúng không làm sáng tỏ nhiều về Timaeus, và sự tương đồng giữa chúng với nó đã bị phóng đại.
Việc có một mức độ nhầm lẫn và không rõ ràng trong cách giải thích của Plato về cả con người và vũ trụ đã được thừa nhận. Chúng ta không thể nói (và bản thân Plato cũng không thể nói) đâu là nơi hình tượng hay huyền thoại kết thúc và chân lý triết học bắt đầu; chúng ta không thể giải thích (và bản thân Plato cũng không thể giải thích cho chúng ta) mối quan hệ giữa các ý tưởng với hiện tượng, mà cái này là bản sao của cái kia, nhưng trong tất cả mọi thứ trên thế giới, chúng lại là những thứ đối lập và khác biệt nhất. Sự đối lập này được trình bày với chúng ta dưới nhiều hình thức, như sự đối lập giữa một và nhiều, giữa hữu hạn và vô hạn, giữa cái có thể hiểu được và cái có thể cảm nhận được, giữa cái bất biến và cái thay đổi, giữa cái không thể chia cắt và cái có thể chia cắt, giữa các vì sao cố định và các hành tinh, giữa tâm trí sáng tạo và hỗn mang nguyên thủy. Những cặp đối lập này là rất nhiều khía cạnh của sự đối lập lớn giữa các ý tưởng và hiện tượng—chúng dễ dàng chuyển sang nhau; và đôi khi hai thành phần của mối quan hệ khác nhau về bản chất, đôi khi chỉ khác nhau về mức độ. Giống như trong vật chất và hình thức của Aristotle, mối liên hệ giữa chúng thực sự không thể tách rời; vì nếu ta cố tách chúng ra, chúng sẽ trở nên trống rỗng nội dung và do đó không thể phân biệt được; không có sự khác biệt giữa ý tưởng mà không gì có thể khẳng định được, và sự hỗn loạn hay vật chất không có phẩm chất nào có thể cảm nhận được—giữa Hữu thể trừu tượng và Hư vô. Tuy nhiên, ta thường được nghe nói rằng một lớp trong số chúng là thực tại và lớp kia là hiện tượng; và lớp này thường được nói đến như bản sao hay sự phản chiếu của lớp kia. Bởi Plato chưa bao giờ thấy rõ rằng cả hai yếu tố đều có vị trí ngang nhau trong tâm trí và trong tự nhiên; và do đó, đặc biệt khi chúng ta lập luận từ những đoạn văn riêng lẻ trong các tác phẩm của ông, hoặc cố gắng rút ra những gì dường như là suy luận tự nhiên từ chúng, chúng ta đầy bối rối. Cũng có một sự nhầm lẫn tương tự về sự tất yếu và ý chí tự do, và về trạng thái của linh hồn sau khi chết. Ngoài ra, đôi khi ông cho rằng Chúa hiện hữu trong thế giới, đôi khi ông cho rằng Ngài siêu việt. Và vì không phân biệt khách quan và chủ quan, ông chuyển đổi một cách vô hình từ cái này sang cái kia; từ trí tuệ sang linh hồn, từ vĩnh hằng sang thời gian. Những mâu thuẫn này có thể được làm dịu đi hoặc che giấu bằng cách sử dụng ngôn ngữ một cách khôn ngoan, nhưng chúng không thể bị loại bỏ hoàn toàn. Việc một thời đại chuyển tiếp trí tuệ cũng phải là một thời đại của sự bất nhất; rằng tính sáng tạo đối lập với thói quen phê phán hoặc định hình của tâm trí hay thời gian, đã được chúng ta nhắc đi nhắc lại nhiều lần. Nhưng, như Plato đã nói, “lặp lại hai hoặc ba lần” (Luật) những gì quan trọng đối với sự hiểu biết của một tác giả vĩ đại cũng chẳng hại gì.
Tuy nhiên, người ta chưa nhận thấy rằng sự nhầm lẫn một phần xuất phát từ những yếu tố triết học đối lập được lưu giữ trong ông. Ông nắm giữ chúng trong giải pháp, ông liên hệ chúng với nhau, nhưng ông không hoàn toàn hài hòa chúng. Chúng là một phần của tâm trí ông, và ông không thể đặt mình ra ngoài chúng và phê phán chúng. Chúng lớn lên cùng ông; chúng là một loại sáng tác mà triết học của chính ông được phủ lên. Thuở nhỏ, ông tưởng mình đã làm chủ chúng: nhưng ông cũng bị chúng chế ngự; và trong ngôn ngữ (Sophist) có thể so sánh với giọng điệu ngập ngừng của Timaeus, ông thú nhận rằng trong những năm cuối đời, chúng đầy những điều mơ hồ đối với ông. Ông gán cho những lời của Parmenides và Heracleitus những ý nghĩa mới; nhưng đôi khi triết học Eleatic cổ xưa dường như vượt ra ngoài ông; rồi thế giới hiện tượng biến mất, nhưng học thuyết về ý niệm cũng bị thu hẹp lại thành hư vô. Tất cả chúng đều gần gũi nhau hơn chính chúng tưởng, và gần gũi ông hơn chính ông tưởng. Tất cả chúng đều đối kháng với giác quan và có mối liên hệ với số lượng, phép đo lường và linh cảm về ý niệm. Ngay cả trong Plato, chúng vẫn giữ nguyên tính chất gây tranh cãi hoặc gây tranh cãi, vốn được phát triển bởi sự phát triển của phép biện chứng. Ông không bao giờ có thể dung hòa những nguyên nhân đầu tiên của các triết gia tiền Socrates với những nguyên nhân cuối cùng của chính Socrates. Không có lời giải thích dễ hiểu nào về mối quan hệ giữa các con số với các ý niệm phổ quát, hay giữa các phổ quát với ý niệm về cái thiện. Ông tìm thấy cả ba, trong triết học Pythagore và trong giáo lý của Socrates và của Megarian; và, bởi vì tất cả chúng đều cung cấp các phương thức giải thích và sắp xếp các hiện tượng, nên ông không muốn từ bỏ bất kỳ phương thức nào trong số chúng, mặc dù ông không thể thống nhất chúng thành một tổng thể nhất quán.
Cuối cùng, Plato, mặc dù là một triết gia duy tâm, nhưng lại mang tinh thần và cảm xúc Hy Lạp chứ không phải phương Đông. Ông không phải là nhà thần bí hay khổ hạnh; ông không tìm kiếm vô ích để thoát khỏi vật chất hay tìm kiếm sự hòa nhập vào bản chất thần thánh, hay vào Linh hồn của vũ trụ. Và do đó, chúng ta không ngạc nhiên khi thấy rằng triết lý của ông trong Timaeus cuối cùng đã trở lại với sự tôn thờ bầu trời, và đối với ông, cũng như đối với những người Hy Lạp khác, thiên nhiên, mặc dù chứa đựng tàn dư của cái ác, vẫn huy hoàng và thần thánh. Ông vén lên hoặc bỏ đi tấm màn thần thoại, và trình bày nó cho chúng ta dưới hình thức mà đối với ông dường như là hình thức – đẹp hơn và chân thực hơn – của các con số toán học. Chính yếu tố này trong Timaeus, cũng như mối quan hệ của nó với một số suy đoán của Pythagoras, đã mang lại cho nó một tính cách không hoàn toàn phù hợp với các cuộc đối thoại khác của Plato.
(b) Timaeus chứa đựng một lời khẳng định có lẽ rõ ràng hơn bất kỳ lời khẳng định nào khác (Rep.; Laws) về lòng tốt của Chúa. ‘Bản thân Ngài là tốt, và Ngài đã tạo ra điều tốt ở khắp mọi nơi.’ Ngài không phải là ‘một vị thần ghen tuông,’ và do đó Ngài mong muốn rằng mọi thứ khác đều tốt như nhau. Ngài là Ý TƯỞNG về điều tốt, giờ đây đã trở thành một con người, và nói và được nói đến như Chúa. Tuy nhiên, tính cách của Ngài dường như chỉ xuất hiện trong hành động sáng tạo. Trong chừng mực Ngài làm việc với con mắt tập trung vào một khuôn mẫu vĩnh cửu, Ngài giống như người thợ thủ công trong Cộng hòa. Ở đây, lý thuyết về các ý tưởng của Plato xâm nhập vào chúng ta. Chúa, giống như con người, được cho là có một lý tưởng mà Plato không thể cho chúng ta biết nguồn gốc. Có thể nói, theo ngôn ngữ của triết học hiện đại, Ngài đã giải quyết tâm trí thần thánh thành chủ thể và khách thể.
Công trình sáng tạo đầu tiên được hoàn thiện, công trình thứ hai bắt đầu dưới sự chỉ đạo của các vị thừa sai. Thượng Đế tối cao rút lui khỏi thế gian và trở về với bản chất quen thuộc của mình (Tim.). Như trong tác phẩm Statesman, ngài lui về nơi chốn của mình. Học thuyết Epicurus đã sớm chiếm hữu tâm trí người Hy Lạp, và điều đó cũng tự nhiên như vậy đối với trái tim con người, khi họ đã bước ra khỏi giai đoạn thần thoại để bước vào giai đoạn tôn giáo lý trí. Bởi vì họ nhìn thấy những dấu hiệu của sự sắp đặt trong thế giới; nhưng họ không còn thấy hay tưởng tượng rằng mình thấy Chúa đang đi dạo trong vườn, dòng suối hay ngọn núi đang chảy. Họ cũng cảm thấy rằng mình phải đưa Chúa ra khỏi con đường tội lỗi càng xa càng tốt, và do đó, họ trục xuất Chúa khỏi một thế giới tội lỗi. Plato nhận thức được khó khăn này; và ông thường thể hiện rằng ông mong muốn biện minh cho những cách thức của Chúa đối với con người. Tuy nhiên, mặt khác, trong Sách Luật Thứ Mười, ông đã chỉ trích những người nói rằng các vị thần không quan tâm đến những điều của con người.
Sự sáng tạo ra thế giới là ấn tượng về trật tự trên một sự hỗn loạn đã tồn tại trước đó. Công thức của Anaxagoras – ‘mọi thứ đều hỗn loạn hoặc hỗn loạn, và sau đó tâm trí đến và sắp xếp chúng’ – là bản tóm tắt của phần đầu tiên của Timaeus. Đúng là không thể hình thành ý tưởng về một sự hỗn loạn mà không có sự khác biệt. Tất cả không trộn lẫn mà là một; và do đó, không khó để những người theo chủ nghĩa Platon sau này rút ra những suy luận mà nhờ đó họ có thể dung hòa câu chuyện của Timaeus với lời kể của Mosaic về sự sáng tạo. Khi chúng ta nói về tâm trí hoặc trí thông minh, chúng ta dường như không tiến xa hơn trong quan niệm của mình so với chuyển động tròn, được coi là hoàn hảo nhất. Plato, giống như Anaxagoras, khi bắt đầu lý thuyết của mình về vũ trụ bằng những ý tưởng về tâm trí và về những điều tốt nhất, trong quá trình thực hiện thiết kế của mình, buộc phải hạ mình xuống vật lý thô sơ nhất.
(c) Đạo đức của Timaeus là độc nhất, và rất khó để điều chỉnh sự cân bằng giữa hai yếu tố của nó. Khó khăn mà Plato cảm thấy, cũng là khó khăn mà tất cả chúng ta đều cảm thấy, và càng trở nên trầm trọng hơn trong thời đại của chúng ta bởi sự tiến bộ của khoa học vật lý, là làm thế nào để hòa giải trách nhiệm của con người với sự phụ thuộc của anh ta vào các nguyên nhân tự nhiên. Và đôi khi, giống như những người khác, ông ấn tượng hơn về một khía cạnh của cuộc sống con người, đôi khi lại ấn tượng hơn về khía cạnh khác. Trong cuốn Cộng hòa, ông mô tả con người như thể được tự do lựa chọn số phận của mình trong trạng thái trước khi sinh ra – một quan niệm mà nếu hiểu theo nghĩa đen, vẫn sẽ khiến anh ta phải chịu sự thống trị của tất yếu trong cuộc sống sau này; trong cuốn Chính khách, ông cho rằng loài người chỉ được bảo tồn trên thế giới này nhờ sự can thiệp của thần thánh; trong khi trong cuốn Timaeus, vị thần tối cao giao cho các vị thần cấp thấp tránh xa ông ta mọi điều ác trừ những điều ác do chính mình gây ra – những từ ngữ ngụ ý rằng mọi điều ác của con người thực sự là do chính mình gây ra. Và ở đây, giống như Plato (việc chèn một ghi chú vào văn bản của một tác giả cổ đại là một điều thú vị đáng chú ý trong văn học), chúng ta có thể nhân cơ hội này để sửa một lỗi. Bởi vì chúng ta đã quá vội vàng nói rằng Plato trong Timaeus coi tất cả ‘tệ nạn và tội ác là không tự nguyện’. Nhưng thực tế là ông đã mâu thuẫn với chính mình; trong cùng một đoạn văn, tệ nạn được quy cho sự thư giãn của cơ thể, vậy mà chúng ta lại được khuyên nên tránh nó và theo đuổi đức hạnh. Người ta cũng thừa nhận rằng hành vi tốt và xấu lần lượt được quy cho luật lệ và thể chế tốt và xấu. Những điều này không thể được cá nhân tự đặt ra cho chính mình; và do đó, hành động của con người, trong chừng mực chúng phụ thuộc vào chúng, được Plato coi là không tự nguyện hơn là tự nguyện. Giống như các tác giả khác về chủ đề này, ông không thể thoát khỏi một mức độ tự mâu thuẫn nào đó. Ông đã học được từ Socrates rằng tệ nạn là sự ngu dốt, và đột nhiên học thuyết này dường như được chứng minh bằng cách quan sát xem bao nhiêu phần tốt và xấu trong tính cách con người phụ thuộc vào thể chất. Vì vậy, trong thời hiện đại, học thuyết suy đoán về sự tất yếu thường được hỗ trợ bởi các sự kiện vật lý.
Timaeus cũng chứa đựng sự dự đoán về cuộc sống khắc kỷ theo tự nhiên. Con người chiêm ngưỡng bầu trời là để điều chỉnh cuộc sống sai lầm của mình theo chúng. Con người phải tham gia vào sự yên bình của tự nhiên và trật tự của tự nhiên, để đưa nguyên lý biến đổi trong chính mình vào sự hài hòa với nguyên lý của chính nó. Đạo đức của Timaeus có thể được tóm tắt trong ý niệm duy nhất về “luật”. Việc thường xuyên cảm thấy mình là một phần của trật tự vũ trụ là một trong những động cơ đạo đức cao nhất mà con người có thể đạt được. Điều tương tự như vậy là những gì Plato muốn nói khi ông nói về tâm hồn “chuyển động quanh cùng một thứ trong suy nghĩ bất biến về cùng một thứ”. Ông không giải thích cách con người bị tác động bởi những ảnh hưởng nhỏ hơn của phong tục hay quan điểm; hay cách những mệnh lệnh của tâm hồn canh giữ trong thành trì được truyền đến các cơ quan trong cơ thể. Nhưng có lẽ, một lần nữa, sử dụng cách diễn đạt của chính ông, “điều này là một phần của một chủ đề khác” hoặc “có thể được thảo luận phù hợp hơn vào một dịp khác”.
Với sự giúp đỡ của Aristotle và các nhà văn sau này, không khó để phê bình tác phẩm Timaeus của Platon, chỉ ra những điểm bất nhất của tác phẩm, chỉ ra sự thiếu hiểu biết về giải phẫu học của tác giả, và chỉ ra sự hoang đường hoặc vô nghĩa trong một số lập luận của ông. Nhưng Timaeus vẫn là nỗ lực vĩ đại nhất của trí tuệ con người trong việc hình dung thế giới như một tổng thể mà thiên tài thời cổ đại đã để lại cho chúng ta.
Một khía cạnh khác của Timaeus vẫn cần được xem xét – thần thoại hoặc địa lý. Chẳng phải là điều tuyệt vời sao khi một vài trang trong một cuộc đối thoại của Plato đã phát triển thành một truyền thuyết vĩ đại, không chỉ giới hạn ở Hy Lạp mà còn lan rộng khắp các quốc gia châu Âu và thậm chí đến tận Ai Cập và châu Á? Giống như câu chuyện về thành Troy, hay truyền thuyết về Mười bộ lạc (Ewald, Hist. of Isr.), có lẽ bắt nguồn từ một vài câu thơ trong II Esdras, nó đã trở nên nổi tiếng, bởi vì nó trùng khớp với một sự kiện lịch sử vĩ đại. Giống như chuyện tình lãng mạn về Vua Arthur, vốn có sức hấp dẫn lớn lao, nó đã tìm được cách vượt biển từ quốc gia và ngôn ngữ này sang quốc gia và ngôn ngữ khác. Nó đã truyền cảm hứng cho các nhà hàng hải của thế kỷ XV và XVI; nó báo trước việc khám phá ra châu Mỹ. Nó hiện thực hóa sự hư cấu rất tự nhiên đối với tâm trí con người, bởi vì nó trả lời cho câu hỏi về nguồn gốc của nghệ thuật, rằng đã từng tồn tại ở đâu đó một nền văn minh nguyên thủy cổ đại. Nó có thể tìm thấy một nơi bất cứ nơi nào con người chọn để tìm kiếm; ở Bắc, Nam, Đông hay Tây; trên Quần đảo của Đấng Phúc Lành; trước cửa eo biển Gibraltar, ở Thụy Điển hay Palestine. Việc mô tả của Plato có trùng khớp với địa điểm được chỉ định hay không cũng chẳng quan trọng. Đó là một truyền thuyết đã ăn sâu vào tâm trí con người đến mức nó tự tạo nên chỗ đứng cho mình ở bất kỳ quốc gia nào. Đó là một hòn đảo trên mây, có thể được nhìn thấy ở bất cứ đâu bằng con mắt đức tin. Đó là một chủ đề đặc biệt phù hợp với sự cần cù miệt mài của một số nhà văn Pháp và Thụy Điển, những người thích tích lũy kiến thức đủ loại nhưng lại không có khả năng vận dụng chúng.
Ông Martin đã viết một luận văn giá trị về những quan điểm được lưu giữ liên quan đến Đảo Atlantis thời cổ đại và hiện đại. Đây là một chương kỳ lạ trong lịch sử tư duy nhân loại. Câu chuyện về Atlantis là nền tảng của một viễn cảnh, nhưng nó chưa bao giờ ngừng thu hút sự chú ý của nhân loại. Chính người xưa cũng nhìn nhận nó theo nhiều cách khác nhau. Những người có đầu óc sáng suốt hơn, như Strabo và Longinus, cũng không mấy tin vào sự thật của nó như độc giả hiện đại đọc Gulliver hay Robinson Crusoe. Mặt khác, không có bất kỳ loại hay mức độ phi lý hay hoang đường nào mà những nhà văn ngu ngốc hơn, cả thời cổ đại lẫn thời hiện đại, lại không dung túng cho nó. Những người theo chủ nghĩa Tân Platon, trung thành với chủ nhân của họ, giống như một số nhà bình luận về Kinh thánh Cơ đốc giáo, đã tìm cách gán cho nó một ý nghĩa ngụ ngôn mà họ cũng tin là một sự thật lịch sử. Cứ như thể có ai đó trong thời đại của chúng ta đã biến những bài thơ của Homer thành một ẩn dụ về Cơ đốc giáo, đồng thời vẫn khẳng định chúng là một lịch sử chính xác và chân thực. Vào thời Trung Cổ, truyền thuyết này dường như đã bị lãng quên một phần cho đến khi được hồi sinh nhờ việc khám phá ra châu Mỹ. Nó đã góp phần hình thành nên xã hội không tưởng của Ngài Thomas More và Tân Atlantis của Bacon, mặc dù có lẽ cả hai vĩ nhân này đều không bị ảnh hưởng bởi tiểu thuyết. Nó thịnh hành nhất vào thế kỷ XVII hoặc đầu thế kỷ XVIII, khi tâm trí con người, tìm kiếm hoặc sáng tạo ra những xã hội không tưởng, vui mừng thoát khỏi sự nhàm chán của hiện tại để đi vào sự lãng mạn của quá khứ hoặc một lý tưởng nào đó của tương lai. Các hình thức sau này của những câu chuyện như vậy chứa đựng những đặc điểm được lấy từ Edda, cũng như từ Cựu Ước và Tân Ước; cũng như từ những câu chuyện của các nhà truyền giáo và trải nghiệm của những lữ khách và những người thực dân.
Những ý kiến khác nhau về Đảo Atlantis chẳng có gì thú vị với chúng ta ngoại trừ việc chúng minh họa cho những điều xa hoa mà con người có thể làm được. Nhưng đây thực sự là một điều thú vị và một bài học nghiêm túc, nếu chúng ta nhớ rằng, ngày nay cũng như trước kia, tâm trí con người dễ bị áp đặt bởi những ảo tưởng của quá khứ, những ảo tưởng luôn mang một hình thái mới.
Khi chúng ta đã rũ bỏ những điều vô nghĩa của thời đại, vẫn còn một hoặc hai câu hỏi mà việc điều tra có giá trị lâu dài:—
1. Plato có lấy truyền thuyết về Atlantis từ nguồn Ai Cập không? Có thể trả lời rằng không có truyền thuyết nào như vậy ở bất kỳ tác giả nào trước Plato; cả trong Homer, trong Pindar, lẫn trong Herodotus đều không có bất kỳ đề cập nào về Đảo Atlantis, cũng không có bất kỳ tài liệu tham khảo nào về nó trong Aristotle, cũng không có bất kỳ trích dẫn nào của một tác giả trước đó bởi một tác giả sau này mà tìm thấy nó. Cũng không có bất kỳ dấu vết nào được phát hiện cho đến nay trong các di tích Ai Cập về mối liên hệ giữa Hy Lạp và Ai Cập cổ hơn thế kỷ thứ tám hoặc thứ chín trước Công nguyên. Đúng là Proclus, viết vào thế kỷ thứ năm sau Công nguyên, đã kể cho chúng ta về những tảng đá và cột trụ ở Ai Cập trên đó lịch sử của Đảo Atlantis được khắc. Tuyên bố này có thể sai – có những câu chuyện tương tự về những cột trụ được dựng lên ‘bởi những người Canaan mà Joshua đã đuổi đi’ (Procop.); nhưng ngay cả khi đúng, nó cũng chỉ cho thấy rằng truyền thuyết, 800 năm sau thời Plato, đã được chuyển đến Ai Cập và được khắc, không phải như những sự giả mạo khác, trong sách, mà trên đá. Có lẽ vào thời Alexandria, khi Ai Cập không còn lịch sử và bắt đầu chiếm đoạt truyền thuyết của các quốc gia khác, người ta đã tìm thấy nhiều di tích như vậy ghi lại những sự kiện đã trở nên nổi tiếng ở quốc gia đó hoặc các quốc gia khác. Nhân chứng lâu đời nhất của câu chuyện được cho là Crantor, một triết gia Khắc kỷ sống sau Plato một thế hệ, và do đó có thể đã mượn nó từ Plato. Câu nói này được tìm thấy trong Proclus; nhưng chúng ta cần sự đảm bảo tốt hơn những gì Proclus có thể đưa ra trước khi chúng ta chấp nhận câu nói này hoặc bất kỳ câu nói nào khác mà ông đưa ra.
Thứ hai, chuyển từ bằng chứng bên ngoài sang bằng chứng bên trong, chúng ta có thể nhận xét rằng câu chuyện này có nhiều khả năng do Plato bịa ra hơn là do Solon mang về từ Ai Cập. Đó là một phần khác trong truyền thuyết của ông mà Plato cũng muốn áp đặt lên chúng ta. Tính chân thực mà ông đã ban cho câu chuyện là một lý do nữa để nghi ngờ nó; vì ông có thể dễ dàng ‘bịa ra truyện Ai Cập hay bất kỳ truyện nào khác’ (Phaedrus). Chẳng phải câu nói, ‘Sự thật của câu chuyện là một lợi thế lớn’, nếu chúng ta đọc giữa các dòng, là một dấu hiệu của sự hư cấu sao? Việc Solon đến Ai Cập chỉ là một truyền thuyết, và nếu có, ông cũng không thể trò chuyện với các thầy tế Ai Cập hay đọc được ghi chép trong đền thờ của họ. Sự thật là phần giới thiệu là một tác phẩm khảm gồm những chi tiết nhỏ, một phần nhờ sự tỉ mỉ của chúng, và cũng nhờ khả năng có vẻ như của chúng, đã chiếm được lòng tin của người đọc. Ai có thể mong muốn bằng chứng tốt hơn bằng chứng của Critias, người đã nghe câu chuyện kể khi còn trẻ, khi trí nhớ mạnh nhất ở tuổi lên mười từ ông nội Critias, một ông già chín mươi, người đến lượt mình đã nghe nó từ chính Solon? Chẳng phải câu nói nổi tiếng – ‘Người Hy Lạp các người mãi mãi là trẻ con và không có kiến thức nào giữa các người – già nua vì tuổi tác’ thực sự là một lời khen dành cho người Athens, những người được mô tả bằng những từ này là ‘luôn trẻ trung’ sao? Và liệu suy nghĩ được thể hiện trong đó có phải là do học thức của thầy tế Ai Cập, chứ không phải là do thiên tài của Plato? Hay khi người Ai Cập nói – ‘Sau này, khi rảnh rỗi, chúng ta sẽ xem xét các tài liệu viết và kiểm tra chi tiết sự thật chính xác về những điều này’ – thì đây có phải là một thủ thuật văn chương mà Plato dùng để bắt đầu câu chuyện của mình không? Liệu bất kỳ cuộc chiến tranh nào giữa Athens và Đảo Atlantis có thực sự trùng khớp với cuộc đấu tranh giữa người Hy Lạp và người Ba Tư, như đã được ám chỉ đầy đủ mặc dù không được nêu rõ trong câu chuyện của Plato? Và truyền thống này đến Ai Cập từ đâu? hay câu chuyện bao gồm những gì ngoài cuộc chiến giữa hai thế lực đối địch và sự nhấn chìm của cả hai? Và làm thế nào câu chuyện được chuyển thể thành bài thơ của Solon? “Không thể nào,” ông Grote nói, “Solon đã để lại một bài thơ Ai Cập dang dở” (Plato). Nhưng liệu những khả năng không có một chút bằng chứng nào, và không có bất kỳ sự tương đồng nào, có đáng được nhà phê bình xem xét đến không? Tại sao bài thơ của Solon lại biến mất trong thời cổ đại? Hay tại sao Plato, nếu ông biết toàn bộ câu chuyện, lại kết thúc gần như ngay từ đầu?
Do đó, trong khi ngưỡng mộ sự siêng năng và uyên bác của M. Martin, chúng ta không thể cho rằng câu chuyện được kể cho Solon bởi một linh mục Ai Cập, chúng ta cũng không thể tin rằng Solon đã viết một bài thơ về chủ đề được gợi ý cho ông như vậy – một bài thơ đã biến mất trong thời cổ đại; hoặc rằng Đảo Atlantis hay Athens thời tiền hồng thủy từng tồn tại ngoại trừ trong trí tưởng tượng của Plato. Martin cho rằng Plato sẽ rất sợ hãi nếu ông có thể thấy trước những tưởng tượng vô tận mà Đảo Atlantis của ông đã tạo ra. Thay vào đó, ông sẽ vô cùng thích thú nếu ông có thể biết rằng món quà sáng tạo của mình sẽ lừa dối chính M. Martin tin rằng truyền thống này được Solon mang từ Ai Cập và biến thành chủ đề của một bài thơ của ông. M. Martin cũng có thể bị chỉ trích nhẹ nhàng vì đã trích dẫn mà không phân biệt đầy đủ các tác giả cổ đại có mức độ thẩm quyền và giá trị rất khác nhau.
2. Một câu hỏi thú vị và không kém phần quan trọng mà Martin đã đề cập đến là liệu Atlantis của Plato có phần nào soi sáng cho các nhà hàng hải thời kỳ đầu hay không. Ông thiên về quan điểm cho rằng không có mối liên hệ thực sự nào giữa chúng. Nhưng chắc chắn việc khám phá ra Tân Thế Giới đã được báo trước bởi một sự tiên đoán mang tính tiên tri về nó, giống như niềm hy vọng về một Đấng Cứu Thế, đang len lỏi vào trái tim con người? Và niềm hy vọng này được nuôi dưỡng bởi truyền thống cổ xưa, vốn đã được thể hiện qua những dòng thơ nổi tiếng của Seneca và nhiều nơi khác. Truyền thống này được duy trì bởi uy tín vĩ đại của Plato, và do đó, truyền thuyết về Đảo Atlantis, mặc dù không liên quan chặt chẽ đến những chuyến hải trình của các nhà hàng hải thời kỳ đầu, thực sự có thể được coi là đã gián tiếp đóng góp vào khám phá vĩ đại này.
Timaeus của Plato, giống như Protagoras và một số phần của Phaedrus và Republic, đã được Cicero dịch sang tiếng Latinh. Khoảng một phần tư, bao gồm phần đầu của cuộc đối thoại với những khoảng trống, được lưu giữ trong một số bản thảo. Những bản thảo này nhìn chung đều thống nhất, và do đó có thể được cho là bắt nguồn từ một bản gốc duy nhất. Bản dịch này rất trung thực, và là một minh chứng đáng chú ý cho kỹ năng xử lý tiếng Hy Lạp khó hiểu và khó nắm bắt của Cicero. Trong chuyên luận De Natura Deorum, ông cũng đề cập đến Timaeus, mà khi nói đến nhân vật Velleius theo trường phái Epicurus, ông đã chỉ trích gay gắt.
Phần bình luận của Proclus về Timaeus là một tượng đài tuyệt vời cho sự ngớ ngẩn và dài dòng của Thời đại Alexandria. Phần này dài khoảng ba mươi trang sách, và dài gấp ba mươi lần bản gốc. Thật đáng ngạc nhiên khi tác phẩm đồ sộ này lại tìm được một dịch giả (Thomas Taylor, một người đồng cảm, bản thân ông cũng là một người theo chủ nghĩa Tân Platon, theo kiểu của thế kỷ 19 chứ không phải thế kỷ 5). Phần bình luận này gần như không có giá trị, xét về mặt triết học hay ngữ văn. Tác giả không thể giải thích chính xác từng đoạn văn, và cũng không thể nắm bắt toàn bộ. Ông không hiểu từ ngữ theo nghĩa đen hay câu văn theo mối liên hệ tự nhiên của chúng. Ông không nghĩ đến bối cảnh của Plato, mà là về các triết gia Pythagore đương thời và cuộc tranh luận dài dòng của họ. Ông không tìm thấy bất cứ điều gì trong văn bản mà ông không đưa vào. Ông ta đầy rẫy những quan điểm của Porphyry, Iamblichus và Plotinus, của logic áp dụng sai, của ngữ pháp hiểu sai và của thần học Orphic.
Mặc dù một tác phẩm như vậy có thể đóng góp rất ít hoặc không đóng góp gì cho sự hiểu biết về Plato, nhưng nó soi rọi một góc nhìn thú vị về thời đại Alexandria; nó nhận ra rằng một triết lý chỉ được tạo nên từ ngôn từ có thể tạo ra một sự nhiệt tình sâu sắc và lan rộng, rằng các hình thức logic và hùng biện có thể chiếm đoạt vị trí của lý trí và chân lý, rằng mọi triết lý đều phai nhạt và bạc màu, rồi được vá víu rồi lại được may vá như những bộ quần áo cũ kỹ, và chỉ còn lại một sự tồn tại cũ kỹ. Ai muốn nghiên cứu sự suy đồi này của triết học và của tư duy Hy Lạp trong nguyên bản thì không thể làm gì tốt hơn là dành vài ngày đêm để đọc bình luận của Proclus về Timaeus.
Một bản tường thuật rất khác phải được đưa ra về tác phẩm ngắn có tựa đề ‘Timaeus Locrus’, là một bản phân tích ngắn gọn nhưng rõ ràng về Timaeus của Plato, bỏ qua phần giới thiệu hoặc đối thoại và thực hiện một vài bổ sung nhỏ. Nó không ám chỉ đến bản gốc mà nó được trích ra; nó hoàn toàn không có chủ nghĩa thần bí và chủ nghĩa Tân Platon. Về độ dài, nó không vượt quá một phần năm của Timaeus. Nó được viết bằng phương ngữ Doric và chứa một số từ không xuất hiện trong tiếng Hy Lạp cổ điển. Không có dấu hiệu nào khác về niên đại của nó, ngoại trừ dấu hiệu không chắc chắn này về ngôn ngữ, xuất hiện trong đó. Ở một số chỗ, tác giả đã đơn giản hóa ngôn ngữ của Plato, ở một số chỗ khác, ông đã tô điểm và phóng đại nó. Nhìn chung, ông giữ nguyên tư tưởng của bản gốc, nhưng không sao chép các từ ngữ. Nhìn chung, chuyên luận nhỏ này phản ánh trung thực ý nghĩa và tinh thần của Timaeus.
Từ khu vườn Timaeus, cũng như từ những cuộc đối thoại khác của Plato, chúng ta vẫn có thể hái vài bông hoa và tặng độc giả khi chia tay. Không có gì trong Plato vĩ đại và giản dị hơn cuộc trò chuyện giữa Solon và vị tư tế Ai Cập, trong đó sự trẻ trung của Hy Lạp được đối lập với sự cổ kính của Ai Cập. Ở đây có thể tìm thấy những lời nổi tiếng, ‘Ôi Solon, Solon, những người Hy Lạp các ngươi luôn trẻ trung, và chẳng có một ông già nào trong số các ngươi’ – có thể so sánh với câu nói sống động của Hegel, rằng ‘Lịch sử Hy Lạp bắt đầu từ chàng trai trẻ Achilles và kết thúc với chàng trai trẻ Alexander’. Vô số nghệ thuật tạo nên sự chân thực mà Plato dùng để truyền tải vào tâm trí người đọc sự thật trong câu chuyện của ông đã được đề cập ở trên. Ở đây xuất hiện một hoặc hai câu không thiếu sự mỉa mai kiểu Plato (tiếng Hy Lạp – một lời khuyên cho người thông thái). ‘Biết hoặc kể về nguồn gốc của các vị thần khác là điều vượt quá khả năng của chúng ta, và chúng ta phải chấp nhận truyền thống của những người xưa tự nhận mình là con cháu của các vị thần – đó là điều họ nói – và chắc chắn họ phải biết tổ tiên của chính mình. Làm sao chúng ta có thể nghi ngờ lời của con cháu các vị thần? Mặc dù họ không đưa ra bằng chứng xác đáng hay chắc chắn, nhưng vì họ tuyên bố rằng họ đang nói về những gì đã xảy ra trong chính gia đình họ, chúng ta phải tuân theo phong tục và tin họ.’ ‘Những người sáng tạo ra chúng ta biết rõ rằng phụ nữ và các loài động vật khác một ngày nào đó sẽ được tạo ra từ đàn ông, và họ cũng biết rằng nhiều loài động vật sẽ cần sử dụng đinh cho nhiều mục đích; do đó, ngay từ khi tạo ra con người, họ đã tạo ra những nguyên lý cơ bản của đinh.’ Hoặc một lần nữa, chúng ta hãy cùng suy ngẫm về hai đoạn văn nghiêm túc trong đó trật tự của thế giới được cho là tìm thấy một vị trí trong tâm hồn con người và truyền sự hài hòa vào đó. ‘Linh hồn, khi chạm vào bất cứ thứ gì có bản chất, dù phân tán thành từng phần hay không phân chia, đều được khuấy động bằng tất cả sức mạnh của mình để tuyên bố sự giống nhau hay khác biệt của vật đó với vật khác; và với những cá nhân nào có liên quan, và bị ảnh hưởng bởi điều gì, và theo cách nào, như thế nào và khi nào, cả trong thế giới sinh sản lẫn thế giới hiện hữu bất biến. Và khi lý trí, vốn hoạt động với chân lý bình đẳng, dù nó nằm trong vòng tròn của sự đa dạng hay của chính nó, – trong sự im lặng không tiếng nói, giữ vững hướng đi của mình trong phạm vi của sự tự vận động, – khi lý trí, tôi nói, đang lơ lửng quanh thế giới cảm tính, và khi vòng tròn của sự đa dạng cũng vận động thực sự truyền đạt những ám chỉ của giác quan cho toàn bộ tâm hồn, thì khi đó nảy sinh những ý kiến và niềm tin chắc chắn và vững chắc. Nhưng khi lý trí quan tâm đến lý trí, và vòng tròn của sự vận động đó diễn tả điều đó một cách trôi chảy, thì trí tuệ và kiến thức tất yếu được hoàn thiện;’ khi, tiến hành trên một con đường chiêm nghiệm tương tự,Ông cho rằng thế giới bên trong và thế giới bên ngoài hàm ý lẫn nhau. ‘Chúa đã phát minh và ban cho chúng ta thị giác để chúng ta có thể nhìn thấy các tiến trình trí tuệ trên thiên đàng, và áp dụng chúng vào các tiến trình trí tuệ của chính chúng ta, vốn tương đồng với chúng, cái bình thản với cái nhiễu loạn; và để chúng ta, khi học hỏi chúng và tham gia vào chân lý tự nhiên của lý trí, có thể bắt chước các tiến trình hoàn toàn chính xác của Chúa và điều chỉnh những thay đổi thất thường của chính mình.’ Hoặc chúng ta hãy cân nhắc kỹ lưỡng một số suy nghĩ sâu sắc khác, chẳng hạn như sau. ‘Kẻ nào bỏ bê giáo dục sẽ đi khập khiễng đến cuối đời, và trở về thế giới bên dưới trong sự bất toàn và vô ích.’ ‘Cha đẻ và người tạo ra toàn bộ vũ trụ này là điều không thể tìm thấy; và ngay cả khi chúng ta tìm thấy ông ấy, việc kể về ông ấy cho tất cả mọi người cũng là điều không thể.’ ‘Vậy hãy để tôi nói cho bạn biết tại sao Đấng Tạo Hóa lại tạo ra thế giới sinh sản này. Ngài tốt lành, và người tốt không bao giờ có thể ghen tị với bất cứ điều gì. Và vì không ghen tị, Ngài mong muốn rằng mọi vật đều giống Ngài nhất có thể. Đây chính là nguồn gốc đích thực nhất của tạo hóa và của thế giới, như chúng ta sẽ làm tốt khi tin vào lời chứng của những nhà thông thái: Chúa muốn mọi thứ đều tốt đẹp và không có gì xấu xa, miễn là điều này có thể đạt được.’ Đây là tư tưởng chủ đạo trong Timaeus, cũng như Ý TƯỞNG về Thiện là tư tưởng chủ đạo của Cộng hòa, một biểu thức mô tả cái cá nhân, biểu thức còn lại mô tả Thiện phi cá nhân hay Chúa, khác nhau về hình thức hơn là về bản chất, và cả hai đều hàm ý như nhau đối với tâm trí của Plato về một thực tại thiêng liêng. Một chút châm biếm, có lẽ là mỉa mai, chứa đựng trong cụm từ, ‘như chúng ta sẽ làm tốt khi tin vào lời chứng của những nhà thông thái’, rất đặc trưng của Plato.vì chúng ta sẽ làm tốt khi tin vào lời chứng của những nhà thông thái: Chúa muốn mọi thứ đều tốt đẹp và không có gì xấu xa, miễn là điều này có thể đạt được.’ Đây là tư tưởng chủ đạo trong Timaeus, cũng như Ý TƯỞNG về Thiện là tư tưởng chủ đạo của Cộng hòa, một cách diễn đạt mô tả cái cá nhân, cách diễn đạt kia mô tả Thiện phi cá nhân hay Chúa, khác nhau về hình thức hơn là về bản chất, và cả hai đều hàm ý như nhau đối với tâm trí Platon về một thực tại thiêng liêng. Một chút châm biếm, có lẽ là mỉa mai, chứa đựng trong cụm từ, ‘vì chúng ta sẽ làm tốt khi tin vào lời chứng của những nhà thông thái’, rất đặc trưng của Platon.vì chúng ta sẽ làm tốt khi tin vào lời chứng của những nhà thông thái: Chúa muốn mọi thứ đều tốt đẹp và không có gì xấu xa, miễn là điều này có thể đạt được.’ Đây là tư tưởng chủ đạo trong Timaeus, cũng như Ý TƯỞNG về Thiện là tư tưởng chủ đạo của Cộng hòa, một cách diễn đạt mô tả cái cá nhân, cách diễn đạt kia mô tả Thiện phi cá nhân hay Chúa, khác nhau về hình thức hơn là về bản chất, và cả hai đều hàm ý như nhau đối với tâm trí Platon về một thực tại thiêng liêng. Một chút châm biếm, có lẽ là mỉa mai, chứa đựng trong cụm từ, ‘vì chúng ta sẽ làm tốt khi tin vào lời chứng của những nhà thông thái’, rất đặc trưng của Platon.
Nguồn Internet
